Wie dit weekend op het puntje van zijn stoel zit om Michel Houellebecq al rampetampend te aanschouwen, is eraan voor de moeite. De pornofilm waarvoor het Nederlandse guerrillacollectief KIRAC hem als hoofdrolspeler strikte, is tot nader order uitgesteld. Of hij nog ooit het licht ziet?

Op 23 januari keek de hele wereld met een voyeuristische mengeling van afschuw en verbijstering naar de trailer. Daarin zagen we de Franse sterschrijver met een jonge deerne rollebollen in een Amsterdamse hotelkamer. Een onfris ogende Houellebecq, met sigaret tussen de lakens, leek in zijn nopjes. Het was de opmaat voor een volwaardige pornofilm, met première op 11 maart, waarin de auteur seks zou bedrijven met diverse groupies. Een stunt voor de Nederlandse vertaling van Anéantir (Vernietigen), die dit weekend verschijnt?

Maar hup, libertijn Houellebecq, zelf ooit regisseur van softpornofilm La rivière en ervaren partouzeur, trok vervolgens zijn staart in. Onder druk van zijn geschrokken Chinese echtgenote Qianyum Lysis Li, die nochtans regelmatig prostituees voor hem regelt, werd een kort geding ingeleid bij een Parijse rechtbank. Ook al had Houellebecq eerder zijn formele toestemming gegeven, het koppel eiste een verbod wegens 'schending van de privacy'. Toch gaf de Parijse rechtbank hen ongelijk. Onderschat Houellebecq de KIRAC-wildebrassen, die de Nederlandse kunstwereld al op zijn grondvesten deden schudden en ook de rechtse denker Sid Lukkassen letterlijk uit de kleren kregen?

Of is Houellebecq zelf van het padje af? Als je vooraanstaande Franse media als L'Express en Libération moet geloven, stort het rijk van de beroepsprovocateur stilaan als een kaartenhuisje in elkaar. De KIRAC-escapade stuit in Frankrijk vooral op hoofdschuddende, gemelijke reacties. Een recente islampolemiek zette de alarmbellen helemaal op rood. De 'Gainsbarre van de letteren', ooit genoemd voor een zitje in de eerbiedwaardige Académie Française én getipt voor de Nobelprijs, lijkt zijn krediet in snel tempo te verspelen. Zelfs zijn vrienden en intimi én zijn trouwe uitgever Teresa Cremisi van Flammarion krijgen het op de heupen van zijn onvoorspelbare strapatsen.

Nog een teken aan de wand? Ondanks immense media-aandacht bleef de verkoop van zijn laatste, weliswaar sterke roman Anéantir, "vol sprankeltjes hoop", haperen op 270.000 exemplaren, tegenover de 800.000 van zijn geruchtmakende voorgangers Soumission en Sérotonine.

Omgekeerde Bataclans

Midden november stuurde Houellebecq onverhoeds een nieuw bommetje de wereld rond. In het tijdschrift Front Populaire, in dialoog met filosoof Michel Onfray, waarschuwde de vaak visionair geheten schrijver van Elementaire deeltjes voor "omgekeerde Bataclans". Eenentwintig jaar nadat hij in Lire de islam als 'la religion la plus con' had omschreven - een uitspraak die hij later afzwoer - kende Houellebecq weer een forse opstoot van islamofobie. In een uitputtend interview van ruim veertig pagina's, een dialoog onder zelfvoldane causeurs, nam hij de ondergang van Frankrijk, de globalisering, het christendom, euthanasie en ook de islam op de korrel.

Houellebecq verdedigde in Front Populaire (dat 70.000 exemplaren van het nummer sleet) het door extreemrechts gekoesterde concept van le grand remplacement - omvolking als gevolg van massa-immigratie. Hij waarschuwde dat integratie finaal onmogelijk was en een burgeroorlog dreigde. "Wanneer hele gebieden onder moslimcontrole zijn, denk ik dat er daden van verzet zullen plaatsvinden. Er zullen aanslagen en schietpartijen komen in moskeeën, in door moslims bezochte cafés, kortom des Bataclans à l'envers."

En, voegde Houellebecq er dreigend aan toe: "Ik geloof dat de wens van de autochtone Franse bevolking (...) niet is dat de moslims assimileren, maar dat ze ophouden met beroven en mishandelen, kortom dat hun geweld afneemt, dat ze de wet en de mensen respecteren. Ofwel, een andere oplossing, laat ze vertrekken."

Een slip of the tongue na een overvloedig met drank besprenkeld interview? Helemaal niet. En dat maakte het zo zorgwekkend. Volgens Libération, dat onlangs een verbluffend insideportret schetste van Michel Thomas (zoals hij werkelijk heet), voltrok het zes uur durende gesprek, met brood, kaas en een enkele Budweiser, zich al medio augustus. Vervolgens herkauwde Houellebecq de 43 pagina's langdurig. Midden november moest en zou het uitkomen, pal na de toekenning van de Nobelprijs aan Annie Ernaux, zijn gezworen literaire vijand, die flirt met extreemlinks en Jean-Luc Mélenchon. Kwestie van een maximaal shockeffect.

hand overspeeld

Maar had de stokebrand ditmaal zijn hand niet overspeeld met zijn "opruiende bewoordingen", dixit Libération? Van reactionaire makkers en onfatsoenlijk rechts kreeg Houellebecq applaus, maar bij zijn literair agent François Samuelson of bewonderde collega-schrijvers als Frédéric Beigbeder en Emmanuel Carrère stond de stemming op onweer. Zijn uitgeverij was niet ingelicht. Een goede vriendin, de actrice Arielle Dombasle, verwoordde het met een citaat van Jean Cocteau: "Weet hoever je te ver kunt gaan." Houellebecq zelf, vergeefs bezig te stoppen met roken, mopperde: "Wij vergeven Gérard Depardieu alles, waarom word ik zo overweldigd?"

Dat de moslimgemeenschap zich geschoffeerd toonde, leek ingecalculeerd. Chems-Eddine Hafiz, de gewaardeerde rector van de Grote Moskee van Parijs, diende een klacht in tegen Houellebecq wegens 'het verspreiden van moslimhaat'. Toch kon de Joodse grootrabbijn Haïm Korsia de gemoederen bedaren: na een onderonsje tussen Hafiz en Houellebecq in een Parijse brasserie werd de klacht na een voorzichtig mea culpa ingetrokken.

Kersvers Nobelprijswinnares Annie Ernaux brieste in een interview met Le Parisien over Houellebecqs "reactionaire en antifeministische ideeën". Ze prees zich gelukkig dat zij en niet Houellebecq de Nobelprijs Literatuur had gekregen: "Hij zou de onderscheiding gebruiken om zijn schadelijke ideeën te verspreiden". Houellebecqs afschuw van Ernaux - hij besefte dat de Nobelprijs hem wellicht voorgoed is ontglipt - bereikte een kookpunt.

In Frankrijk werd het nihilistische orakel her en der vergeleken met Louis-Ferdinand Céline, de schrijver van zwartgallige meesterwerken als Voyage au bout de la nuit. Temeer omdat Houellebecq er, net als de oudere Céline, stilaan uitziet als een verwaarloosde zwerfhond. Volgens Agathe Novak-Lechevalier, hoogleraar literatuur aan de Université Paris-X én Houellebecqspecialiste, is die aantijging van de pot gerukt. "Houellebecq zegt tegenwoordig zaken die me van streek brengen, maar hij heeft nooit Bagatelles pour un massacre (Célines antisemitische pamflet uit 1937, red.) geschreven. Zijn werk bevat geen oproep tot moord, integendeel, het is eerder een appel tot medelijden. Alsjeblieft, vergeet de literatuur niet, reduceer ze niet tot ideologie."

Hoewel Houellebecq tegenwoordig erg zuinig is met interviews - tenzij voor het rechtse periodiek Valeurs Actuelles - is het zonneklaar dat hij zwaarder op het publieke debat wil wegen. Vooral euthanasie, en de nieuwe op til zijnde wet-Macron, is een stokpaardje. Houellebecq verzet zich mordicus tegen elke vorm van euthanasie. "Ne pas souffrir, c'est risquer de ne plus vivre", zo klinkt het. Ook zijn hekel aan draagmoederschap vent hij voortdurend uit.

Bange man

Wie twijfelt er nog aan dat Houellebecq - ooit meester van de glibberige ambiguïteit - ideologisch unverfroren naar rechts is opgeschoven, net als zijn Amerikaanse schrijverskompaan Bret Easton Ellis? Nog potsierlijker was Houellebecqs verdediging van Donald Trump, destijds in Harper's Magazine, als "een van de beste presidenten die Amerika ooit heeft gekend, vooral vanwege zijn handelsbeleid", al vond hij hem ook een "navrante paljas" en persoonlijk "natuurlijk vrij walgelijk".

Ooit werd de zelfverklaarde seismograaf van de westerse samenleving ook in progressieve middens op handen gedragen, door bijvoorbeeld het hippe cultuurmagazine Les Inrockuptibles, waarvoor Houellebecq zelfs gasthoofdredacteur was. Nu is hij er persona non grata. De schrijver was ook hecht bevriend met de vermoorde linkse econoom Bernard Maris van Charlie Hebdo. Die prees Houellebecq ooit vanuit marxistisch perspectief als de "grote schrijver van de ijzeren vuist van de markt en van de lijdensweg van het kapitalisme".

Bij sommige lezers heerst stilaan een schouderophalende Houellebecq-moeheid na zijn zoveelste ideologische bokkensprong. Niet te bevatten dat hij amper drie jaar geleden op het Elysée nog een Légion d'Honneur kreeg opgespeld door Emmanuel Macron.

Naar verluidt leidt Houellebecq een steeds teruggetrokkener bestaan en is hij verslaafd aan nieuwszenders. Hij durft zich amper nog op de Parijse straten te begeven, tenzij, sinds Soumission, met discrete politiebescherming. "Je kunt niets van Michel Houellebecq begrijpen als je niet inziet dat hij een bange man is", aldus een literair criticus. Van een anonieme torenflat in de Chinese wijk in het 13de arrondissement verhuisde hij naar de chiquere bourgeoiswijk rondom de Porte d'Auteuil.

Heeft Houellebecq als aandachtsstrateeg nood aan een potig relletje op tijd en stond? Je zou het haast gaan geloven. Het mag het zicht op zijn uitzonderlijk rijke romans niet vertroebelen. Het viel op dat Vernietigen tot zijn genuanceerdste boeken behoorde, ook op politiek vlak. Tussen de somberte en de melancholie schuilen momenten van gratie, van geluk, bij diverse personages. Vernietigen is een stuk milder dan de vijftig tinten zwart van Sérotonine of Soumission. Er bestaat bovendien nog zoiets als de autonomie van de roman. Niet simpel in het geval van een zo dwingend aanwezige persoonlijkheid als Houellebecq. Maar laten we zijn veelgelaagde romans lezen, los van alle stennis die het heerschap zelf veroorzaakt. Uitkijken dus naar de opvolger van Vernietigen, en niet naar zijn volgende polemische steekvlam of seksschandaaltje?

Het zou mooi zijn als het tot Harry Potter-achtige taferelen leidt. Lezers die zich, verkleed als de morsige schrijver zelf, sigaret tussen de lippen, glas witte wijn in de hand, in de nacht van 9 op 10 maart bij de ingang van de boekhandels opstellen om de nieuwe Michel Houellebecq te bemachtigen.

Zelden zal er zo reikhalzend naar een vertaling zijn uitgekeken. Veertien maanden heeft vaste Houellebecq-vertaler Martin de Haan die lezers laten wachten. De stormen die in Frankrijk opsteken bij elke roman van zijn hand zijn allang weer gaan liggen. Ze waren bovendien lang zo hevig niet als bij zijn vorige boeken. Na Elementaire deeltjes (1998) werd hij een racist genoemd. Na Onderworpen (2015) opnieuw, na Serotonine (2019) was hij een seksist en misschien zelfs een vrouwenhater. Daarbij was hij een pornograaf, nihilist, pessimist, xenofoob, reactionair en populistische Trump-adept.

Degenen bij wie zijn werk afschuw oproept, zien vooral de sombere, dystopische kanten ervan. Ook die moeten zich 10 maart naar de winkel haasten. Want Houellebecq heeft zichzelf opnieuw uitgevonden. Dat hij een fantastische verteller is en stilistisch over veel registers beschikt, wordt door weinigen betwist. Die vaardigheden zet hij bij Vernietigen - zoals de Nederlandse vertaling van Anéantir gaat heten - in voor een roman zoals hij nooit schreef.

De romans van Houellebecq hebben, hoe verschillend ze ook zijn, allemaal de vorm van een trechter. Aan de bovenkant wordt er heel veel werkelijkheid in gestopt: omstandigheden, actualiteiten, opvattingen, flarden van theorieën. Dan is er een plot en vaak een aantal ondergeschikte verhaallijnen - een opstand, de zoektocht van een dolende man, een omwenteling bij verkiezingen - die die massa in beweging brengt. Daardoor wordt alles opgestuwd naar een scherpe punt waar voor de Houellebecq-haters doorgaans zijn diepgewortelde mensenhaat zichtbaar wordt, terwijl de liefhebbers er het bewijs van zijn meesterschap in herkennen.

In zijn vorige boek Serotonine is die punt de scène waarin de hoofdpersoon vanuit La Rotonde, een verlaten restaurant, heel lang zijn geliefde op de korrel neemt. In alles wat daarbij door zijn hoofd gaat, komt de essentie van het boek samen. Dat de trekker niet wordt overgehaald, is wellicht een voorbode van de roman die daarna zou komen.

Het geconcentreerde schrijven dat met die trechtervorm samenhangt, zorgt ervoor dat boeken van Houellebecq vaak als ideeënromans worden bestempeld. Alsof het de schrijver er alleen om te doen is zijn opvattingen over de tijd waarin wij leven over te brengen, liefst in de gedaante van een voorspelling. Want die scherpe punt drukt doorgaans precies waar de pijn zit: seksisme, racisme, islamofobie, angst voor de ander - precies alles waarvan hij vaak als schrijver is beschuldigd.

Wie straks op 10 maart met die dikke roman onder de arm naar huis gaat, de V van Vernietigen in een megaletter voorop, terwijl in het Frans de titel juist geen beginkapitaal heeft, hoeft naar die scherpe punt niet te zoeken. Hij is er niet. Vernietigen mag dan gesitueerd zijn in 2027 - niet toevallig in een verkiezingsjaar, net als Onderworpen -, het is in zijn vorm eerder een roman uit de tweede helft van de 19de eeuw. Het is schatplichtig aan Flaubert of Balzac, een breed uitwaaierend verhaal dat begint als een politieke thriller maar zich gaandeweg ontwikkelt tot een familiegeschiedenis waarin rekeningen worden vereffend, geschillen worden bijgelegd en uiteindelijk - wie had dat ooit van Houellebecq kunnen denken - de liefde overwint.

Wat je zou willen weten is of het allemaal zo was bedoeld. Houellebecq heeft Vernietigen in een voor zijn doen ongekend hoog tempo geschreven. Het is veruit zijn dikste roman, toen het boek verscheen was Serotonine pas drie jaar oud. In de interviews die hij bij verschijning gaf, vertelde hij hoe de personages zelf hun bestemming leken te bepalen.

Met name Prudence nam volgens hem haar lot in eigen handen. Ze is de echtgenote van hoofdpersoon Paul Raison - alle namen zijn tegelijk sjablonen - en groeit uit tot de meest innemende vrouwenfiguur in het oeuvre van Houellebecq. Haar man is een topambtenaar met een permanente pijn aan zijn tanden. Hij lijkt diep onder te duiken in de wereld van terrorisme, complottheorieën en beeldvorming, maar allengs verdwijnt die achter de horizon en is vooral zijn terminaal zieke vader in Saint-Joseph-en-Beaujolais nog belangrijk. Het is Prudence die hem op het pad van de mantelzorg zet. Het is ook Prudence die Raison weet te verzoenen met zijn lot. Zoals altijd bij Houellebecq speelt de dood een grote rol. Dit keer niet als een wreed lot dat toeslaat, maar als iets wat onlosmakelijk met het leven is verbonden en waarmee verzoening mogelijk is.

'Pas als er geen slechterik meer in mijn boeken rondloopt, zal ik tevreden zijn.' Met die woorden beschreef Houellebecq tegenover dagblad Le Monde zijn eigen ontwikkeling. In Vernietigen is hij bijna zover. Er loopt nog één onuitstaanbaar type rond: Indy, journalist en schoonzus van Raison. Eén naar mens op 700 pagina's, het zou je haast naar slechtigheid doen verlangen.

Uit het Frans vertaald door Martin de Haan. Verschijnt in maart bij De Arbeiderspers.