De letterlijkheid van de beeldenstormer

Hugo Claus stond tussen 9 september 1987 en 14 september 1988 in voor de reeks 'Dichterbij', 44 poëzievertalingen van wel zeer uiteenlopende 'dichters' die in wekelijkse afleveringen verschenen, in zowel het weekblad 'Knack' als het Nederlandse 'Elsevier'. Naast de vertalingen schreef Claus ook bij alle gedichten een korte tekst waarin hij de dichter presenteert. Bovendien tekende hij bij elke aflevering een portret van de auteur. De drie elementen waaruit Claus' bijdragen bestaan (commentaar, tekening en vertaling) moeten als een geheel genomen worden. De tekeningen zijn meestal niet meer dan een nogal natuurgetrouw portret. In de commentaren noteert Claus listig zijn versie over de dichter en zijn werk. Soms zijn die korte aantekeningen kleine meesterwerkjes waarin Claus via ironie een eigen mening ventileert. Over de Spaanse barokdichter Luis de Góngora (1561-1627) lezen we bv. dit: "Góngora is een moeilijk dichter, maar niet moeilijker dan Mallarmé of Kouwenaar. Hij is geen warhoofd en ook niet de vertolker van een hermetische gedachtenwereld, maar hij schrijft wel voor de 'cultos', de verlichte geesten, zoals de lezers van Knack die gevoel hebben voor 'die duistere klaarte die uit de sterren straalt'." Ik heb mij bij het lezen van die beknopte biobibliografische schetsjes geamuseerd met de eigenwijze Claus en zijn herinterpretaties.
In een 'Verantwoording' lezen we dit: "Van sommige teksten is evident waar Hugo Claus ze vond, van andere niet. Hij vertaalde wat hem voor ogen kwam: uit zijn eigen bibliotheek, uit kranten, tijdschriften en festivalbrochures. We sluiten zelfs niet uit dat een enkel gedicht of schrijverschap ontstaan is uit zijn verbeelding." Van haast alles wat hem onder ogen kwam, maakte Claus poëzie, zelfs van een lezersbrief die in de Franse krant 'Libération' verscheen. Claus noemt deze schrijfsels 'hertalingen', wat suggereert dat hij vrijpostig met de originelen omging. En de uitgevers nemen die gedachte gretig over: "Hugo Claus vertaalde en illustreerde erudiet en speels het werk van dichters die hem inspireerden en volgde daarbij zijn eigen grillen en hartstocht." Claus schreef niet alleen poëzie, maar onderhield ook nonchalant (?) een beeld van zichzelf: dat van de sluwe grootmeester die boven het rumoer van literaire circuits uittorent en bijna achteloos meesterwerk na meesterwerk aflevert. Die achteloosheid moet dus ook wel in zijn 'hertalingen' terug te vinden zijn. Uit het beeld dat Claus aan de buitenwereld opdrong, volgt dus automatisch dat hij ook als een beeldenstormer in de porseleinwinkel van de vertalerij wordt voorgesteld. In het woord vooraf (dat uitsluitend uit citaten is samengesteld die Hugo Camps uit de mond van Claus optekende) wordt duidelijk dat Claus' vertaaldrift rechtstreeks voortvloeit uit zijn geheel eigen opvatting over poëzie: "Eindelijk is het zover: de opruiming van het Grote Misverstand kan beginnen. Poëzie wordt nog steeds geassocieerd met iets plechtigs, iets waarvoor je moet gaan zitten. Alsof er geen poëzie zonder maniërisme zou zijn. Mijn lezers zullen gauw beter weten. Ik zal het gedicht onttrekken aan het cliché. Een tekst van Cingria vertaal en verklaar ik tot poëzie terwijl deze meester in zijn leven nooit één gedicht heeft geschreven. Maar ik vond zijn methode van schrijven en zijn literaire associaties zo verwant aan poëzie dat ik van zijn tekst toch maar een gedicht heb gemaakt. Het zijn die kleine kantjes die ik in mijn vertalingen wil aanbrengen. En tezelfdertijd ook voor een humanitair eerherstel zorgen van dichters en schizofrenen die ten onrechte onbekend zijn gebleven. Ik reik hen alsnog een publiek aan in een dichtvorm die ook de mensen aanspreekt die eigenlijk liever de beursberichten lezen." Claus wil dichters onttrekken aan "de hermetische cocon": "Als snob van het onbekende wil ik zelfs vanuit de volmaakte arrogantie Japanse of Poolse gedichten vertalen waarvan ik niet één schamele lettergreep begrijp. En dan toch dicht bij de oorspronkelijke poëtische lijnen blijven." En tot slot: "Ik ben en blijf evengoed heelhuids aanwezig als ik een twaalfde-eeuwse dichter in Panama in vertaling neem." De lezer is gewaarschuwd: Claus eigent zich de teksten die hij tot poëzie hertaalt, toe. De dichter speelt met maskers en in dat spel betrekt hij andere schrijvers, die hij als het ware inlijft en aan zijn oeuvre toevoegt.
Maar toen ik de 'hertalingen' las en op zoek ging naar de originele teksten, constateerde ik dat Claus wel zégt dat hij veel vrijheden nam, maar in zijn 'hertalingen' (die gewoon 'vertalingen' zijn) meestal heel dicht bij het origineel blijft. Van Góngora vertaalt Claus de aanhef van de befaamde Soledades, die bestaat uit een lofzang op de bestemmeling, de hertog van Béjar. Ik vertaal letterlijk uit het Spaans: "Stappen van een zwervende pelgrim / deze verzen die een zoete muze mij dicteerde, / in verwarde eenzaamheid / verloren sommige (stappen), andere geïnspireerd." Claus maakte er dit van: "De stappen van een pelgrim zijn, zwervend, / deze verzen die mij de zoete Muze zong: / in een verwarde eenzaamheid, / sommige verloren, andere bevlogen." In Dichterbij lezen we dus teksten waarin Claus vrij dicht bij de oorspronkelijke versie blijft. Maar de vertaler kleedt ten behoeve van de perceptie zijn benadering anders in: in het woord vooraf kiest hij resoluut voor het 'naar eigen hand zetten' ? wat in de korte presentaties ook gebeurt (daaruit kun je een beknopte, alternatieve en eigenzinnige literatuurgeschiedenis distilleren). Maar in het echte vertaalwerk blijft er van de ketter Claus niet echt veel over: meestal loopt hij trouw aan het handje van de oorspronkelijke tekst (die natuurlijk niet bij de vertaling wordt afgedrukt). Claus blijkt in Dichterbij een goed conservator en staat veraf van de "speelse en erudiete" beeldenstormer die hij van zichzelf wilde maken. Deze conclusie doet niets af van de literaire waarde van deze vertalingen, die ik met veel genoegen tot mij nam. Niet alleen leerde ik minder bekende schrijvers kennen, maar Claus' superieure verwoording ontsloot ook teksten die vanonder het stof van de jaren worden gehaald. [Bart Vonck] Verberg tekst

Hugo Claus heeft van september 1987 tot september 1988 in het Belgische weekblad Knack en het Nederlandse Elsevier wekelijks een gedicht vertaald van een dichter die hij de moeite waard vond en daarbij een illustratie getekend, meestal een portret. Gelukkig is deze verrassende serie nu opgediept uit de archieven en postuum uitgegeven. We zien er een speelse Claus in aan het werk, haast achteloos kiezend uit het overvele dat zijn belezen hoofd te bieden heeft. Ook de korte introducties zijn de moeite waard, want typerend voor Claus’ appreciatie: (over Keats) “’Wat de lijster zei’ is niet zo tekenend voor zijn werk, eerder een grillige notitie met een surreële inslag.” Het hoeft niet te verbazen dat voortdurend in deze gedichten de stem van Claus doorklinkt, die zijn vertaalwerkzaamheden als hertalen en herschrijven beschouwt. “Neem me mee, of liever, bedelf me.” ( Michaux) “Mijn mildheid vlakbij wordt als je raast / een verre helse razernij.” (Rilke) “Het naakt gezicht dat in het marmer rijst vernielen / Hameren op elke vorm van schoonheid / […] De onvolmaaktheid is het hoogtepunt.”(Bonnefoy). Naast bekende dichters prefereert Claus ook heel wat vrijwel onbekende (misschien zelfs verzonnen) dichters en altijd koos hij een verrassend vers. Verberg tekst